آداب البحث
آدابُ الْبَحْث، نامی كلی برای رشته‌ای از كتابها به زبانهای عربی و فارسی كه دانشوران مسلمان دربارۀ چگونگی بحث، جدل و مناظره به‌سان شاخه‌ای از دانش منطق، تألیف كرده‌اند. هدف از نگارش این‌گونه كتابها، آموزش دادن به پژوهشگران و آموزگاران و سخنوران است كه به هنگام نگارش یا گفت‌وگو، سخنان خود را بر پایه‌های استوار منطقی بنیاد گذارند تا جای ایرادگیری در آن پدید نیاید و طرف مقابل نتواند برهان ایشان را بشكند؛ نیز چنان آزموده گردند كه در سخن رقیب، استدلال درست منطقی را از مغالطه، سفسطه، مصادره به مطلوب و جز آن بازشناسند و هرگونه كژی و كاستی از این‌گونه را دریابند و او را بر خطایش واقف سازند یا دست‌كم باطل را حق نپندارند و فریفته و گمراه نگردند. كتابهایی كه در این زمینه نوشته شده، اغلب عنوان آداب‌البحث دارند و برخی عنوان آداب البحث و المناظره، و گاهی عنوان آداب‌المناظرة. برخی از كسانی كه در این‌باره كتاب نوشته‌اند بدین قرارند، (نام كتابها آداب البحث است مگر در جایی كه نام دیگر به صراحت آورده شود): 1. ابن كمال پاشا (د 940ق / 1533م). اثر او رسالهای است در 4 فصل به زبان فارسی با دیباچه‌ای مفصل به زبان عربی. نسخه‌هایی خطی از اثر او در كتابخانه‌های مجلس شورا، ملك، مدرسۀ شهید مطهری (سپهسالار پیشین)، مركزیِ دانشگاه تهران (فرستاده از الٰهیات) و موصل (عراق) موجود است. متن كامل این كتاب در 1323ش در سالنامۀ پارس چاپ شده است؛ 2. اسیری، از مردم كویتۀ پاكستان كه خود را در یك بیت چنین شناسانده است:
مقیم كویتۀ فقر و فقیری فقیر ناتوان یعنی اسیری
اثر او رسالهای است منظوم به زبان فارسی در 33 بیت. نسخهای خطی از این رساله در كتابخانۀ گنج‌بخش (پاكستان) موجود است. برخی از كاتبان آن را از عبدالرحمان جامی دانسته‌اند؛ 3. ایجی، قاضی عضدالدین عبدالرحمان عبدالجبار شیرازی شافعی (د 756ق / 1355م). وی از نخستین كسانی است كه در این‌باره چیزی نوشته‌اند. رسالۀ او یكی از مهم‌ترین تألیفات این فن است. اثر او به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد. این رساله بسیار كوتاه است، ولی به علت پایگاه علمی والای نویسنده‌اش و نیز به علتِ شروحی كه بر آن نوشته شده، شهرتی فراوان یافته است. اثر ایجی در 1368ق / 1949م ضمن مجموع المتون الكبیر در قاهره به چاپ رسیده است. این رساله را گروهی از دانشمندان شرح كرده‌اند: الف ـ علامه سیدشریف علی بن محمد جرجانی (د 816 ق / 1413م). نسخهای خطی از شرح او در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است؛ ب ـ محمد حنفی تبریزی (د 900ق / 1495م)؛ ج ـ محیی‌الدین محمد بن محمد بردعی (د 927ق / 1521م)؛ د ـ عبدالعلی بن محمد بیرجندی (د 932ق / 6 ـ 1525م)؛ ه ـ عصام‌الدین محمدبن ابراهیم اسفراینی (د 943ق / 1536م)؛ و ـ علامه غیاث‌الدین منصوربن میرصدرالدین حسینی دشتكی شیرازی (د 948ق / 1541م) ز ـ احمد جندی؛ 4. بقال، خواجه شاه‌حسن یا حسین. اثر او رسالهای است به زبان فارسی در 4 فصل با دیباچۀ عربی. نسخه‌هایی خطی از این كتاب در كتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مركزی دانشگاه تهران، مجلس شورا و مسجدجامع گوهرشاد (مشهد) وجود دارد؛ 5. تنكابنی، میرزا محمد. كتاب او به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد و آقابزرگ آن را یاد كرده است؛ 6. جزایری نجفی، احمدبن اسماعیل بن عبدالنبی بن سعد (د پس از 1149ق / 1736م). ویژگیهای این رساله مانند اثر قبلی است؛ 7. حسینی، میرفخرالدین محمد بن حسین، شاگرد، غیاث‌الدین منصور، از دانشوران سدۀ 10ق. اثر او آداب البحث و المناظره نام دارد و به زبان فارسی است. وی آداب مناظره را به شیوه‌ای منطقی و فلسفی و همراه مثالهای تطبیقی نگاشته است. كتاب او یك مقدمه و 4 فصل دارد. نسخه‌هایی خطی از این اثر در كتابخانۀ عمومی آیت‌الله مرعشی در قم موجود است؛ 8. حلّی، علامه حسن بن یوسف بن مطهر (د 726ق / 1326م)، اثر او به زبان عربی است. در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران نسخهای خطی به نام آداب البحث هست كه احتمال فراوان داده می‌شود همین كتاب علامۀ حلّی باشد؛ 9. سماكی، فخرالدین محمد بن حسن حسینی سماكی استرابادی. اثر او به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد و در صفر 958ق / 1551م نگاشته شده است. در پایان این كتاب، حل 20 مغالطه به شیوۀ علمی و تطبیقی آمده است. نسخه‌هایی خطی از این كتاب در كتابخانه‌های ملی (تهران)، آستان قدس رضوی و مركزی دانشگاه تهران موجود است؛ 10. سمرقندی، فاضل شمس‌الدین محمد بن اشرف حسینی (د 600 ق). كتاب او به زبان عربی و در 3 فصل است كه آن را برای نجم‌الدین عبدالرحمان سمرقندی نگاشته است. فصلهای سه‌گانۀ كتاب به ترتیب دربارۀ تعریفات، نظم بخشیدن به بحث و مسائل ابتكاری نویسنده است. این، كهن‌ترین كتاب موجود در این زمینه و مشهورترین آنهاست. نسخه‌هایی خطی از این اثر در كتابخانه‌های آستان قدس رضوی، مركزی دانشگاه تهران، مدرسۀ فیضیه (قم) و مجلس شورا موجود است. گروه انبوهی از دانشوران این كتاب را شرح كرده‌اند: الف ـ كمالالدین مسعود، معروف به «محقق شیروانی» (د 905ق / 1499م). نسخه‌هایی خطی از شرح او در كتابخانۀ ملی (تهران) و مجلس شورا موجود است. پژوهشگرانی با این نامها، بر شرح كمالالدین مسعود حاشیه نوشته‌اند: جلال‌الدین محمد بن اسعد صدیقی دوانی (د 908ق / 1502م ــ كه نسخۀ خطی اثر او در كتابخانۀ ملی موجود است)؛ احمد جنید (نسخۀ خطی اثر او نیز در كتابخانۀ ملی است)؛ عمادالدین یحیی بن احمد كاشی از رجال سدۀ 10ق، كه بر شرح به شیوه‌ای بس پیچیده حاشیه نوشته، از این‌رو اثر او را «حاشیۀ سیاه» خوانده‌اند (و نسخۀ خطی آن هم در كتابخانۀ ملی است)؛ عصام‌الدین ابراهیم بن محمد اسفراینی (درگذشتۀ سمرقند در 943ق / 1536م)؛ احمد دیكقوز از دانشمندان هم‌روزگار سلطان محمد فاتح و از درباریان وی؛ عبدالرحیم شروانی؛ امیرحسن رومی؛ علاءالدین علی بن محمد معروف به «مصنّفك» (د 871ق / 1466م) كه حاشیۀ خود را در 826 ق / 1423م نگاشته؛ عبدالمؤمن برزینی معروف به «نهاری‌زاده» (د 960ق / 1456م) و دیگران؛ ب ـ علاءالدین ابوالعلاء محمد بن احمد بهشتی اسفراینی معروف به «فخرخراسان» (د 749ق / 1348م). اثر او المآب فی شرح الآداب نام دارد و نسخۀ خطی آن موجود است (دو كتابخانه مشهد، 976)؛ ج ـ قطب‌الدین محمد گیلانی كه شرح خود را در 891 ق / 1486م نوشته است؛ د ـ عبداللطیف بن عبدالمؤمن بن اسحاق كه شرح خود را كشف الابكار فی علم الافكار نامیده است؛ ه ـ برهان‌الدین ابراهیم بن یوسف بلغاری؛ وـ حسین بن معین‌الدین یزدی میبدی (د 910ق / 1504م). نسخهای خطی از شرح او در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است. 11. صالح، علی‌پاشا. اثر او به زبان فارسی است و آداب مناظره نام دارد. این اثر در 1317ش / 1938م در تهران چاپ شده است. 12. صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (د 105ق / 1640م). رسالهای در آداب بحث دارد كه نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ «قوله» موجود است؛ 13. طاش كُپری‌زاده، عصام‌الدین احمد (د 968ق / 1560م). اثر او رسالهای منظوم به زبان عربی است و آداب‌البحث و المناظرة نام دارد. این رساله در 1368ق / 1949م ضمن مجموع المتون الكبیر در قاهره به چاپ رسیده است. مؤلفی ناشناخته این كتاب را شرح كرده است كه نسخهای خطی از این شرح در كتابخانۀ مدرسۀ آخوند (همدان) موجود است؛ 14. طبری، محمدكاظم بن رضا. كتاب او عربی است و آداب المناظرة نام دارد و نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است؛ 15. عبدالرحمان، شرف‌الدین. كتاب او عربی است و نسخهای خطی از آن در كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران موجود است. این كتاب در رمضان 754ق / 1354م نوشته شده است؛ 16. غیاث‌الدین. اثر او رسالهای فارسی است كه نسخه‌هایی خطی از آن در دارالكتب قاهره و كتابخانۀ مدرسۀ سپهسالار (سابق) موجود است؛ 17. كاشی كبیری، فاضل. اثر او به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد. 18. گیلانی رشتی، ملاعبدالغفار بن محمد بن یحیى. كتاب او نیز به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد. آقابزرگ از اثر او یاد كرده است. 19. ماحوزی، سلیمان بن عبدالله (د 1121ق / 1709م). اثری مانند رسالۀ معرفی‌شده در شمارۀ پیشین دارد. 20. مرصفی صیاد شافعی زین‌الدین. اثر او رسالهای است منظوم به زبان عربی با نام آداب البحث فی البحث و المناظرة كه در 1389ق / 1969م در قاهره به چاپ رسیده است. 21. ملاحنفی. وی در كتاب خود، كه به زبان عربی است، شیوۀ مباحثه را نشان می‌دهد و می‌گوید كه سخن چیست و غرض از آن كدام است و چه كلامی بیانگر خواستۀ متكلم است و چه كلامی نیست و باید سخن چگونه ادا شود كه بتواند نظر گوینده را برساند. نسخهای خطی از اثر او در كتابخانۀ ملی موجود است. 22. نصیرالدین طوسی، علامه محمد بن محمد بن حسن (د 672 ق / 1273م). اثر او به زبان عربی است و آقابزرگ آن را یاد كرده است. 23. هندی، مهذب‌الدین احمدبن عبدالرضا. اثر او به زبان عربی است و آداب المناظرة نام دارد. وی آن را در 1081ق / 1670م در حیدرآباد نگاشته است. موضوع اثر، حدوث جهان و چگونگی مناظره دربارۀ آن است (نیز نك : آداب مناظرة).
مآخذ
آخوند همدان، فهرست خطی، صص 256-257؛ آستان قدس، فهرست، صص 566، 569-570؛ آستانۀ قم، فهرست خطی، ص 195؛ آقابزرگ، الذریعة، 1 / 13-14، 30-31؛ آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، 1 / 318- 319، 7 / 87 - 88، 304؛ حاجی‌خلیفه، كشف‌الظنون، بیروت، دارالفكر، 1402ق، 1 / 38- 39؛ شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، 5 / 213، 345-346، 410-411، 7 / 144، 9 / 40، 407- 408، 521، 596، 610-611، 10 / 1-2، 30، 1221، 1289، 1290، 14 / 62؛ دانشكده حقوق، فهرست خطی، ص 445-446؛ دو كتابخانۀ مشهد، فهرست خطی، ج 2؛ فیضیۀ قم، فهرست خطی، 2 / 92، 150؛ كتابخانۀ مركزی، فهرست خطی، 10 / 1670، 11 / 2467- 2468، 13 / 3080، 3103، 3149، 14 / 3933، 3934، 4030؛ كتابخانۀ مركزی و مركز اسناد، فهرست میكروفیلمها، صص 430، 590، 644، 737؛ كتابخانۀ ملی، فهرست خطی، 3 / 440، 441، 9 / 180، 222-223، 340-343، 10 / 340؛ گنج‌بخش (پاكستان)، فهرست خطی، 2 / 439؛ گوهرشاد، فهرست خطی، ص 59؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی عربی، ص 3؛ همو، فهرست چاپی فارسی، 1 / 47، 52؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 2 / 1490-1491.